Сурах Язгуур Ухаан, Багшлах Язгуур Урлаг

Сурах Язгуур Ухаан, Багшлах Язгуур Урлаг

Ц.Лувсандорж, МУБИС

Сурах язгуур ухаан

Хүн тогтолцоо юм. Тэр дорны соёл иргэншлийн утгаар бие, хэл (оюун), сэтгэл;  өрнийхөөр бие, оюун, спирит[1] бүхий оршихуй. Хүний сурах үйл иймд биеийн ч, оюуны ч, сэтгэлийн ч бүрдэлтэй. Сурах үйлийн  бие, оюуны бүрдэл, тэдгээрийн нэгсэл, шүтэн барилдлагаа нь тархины бодит судалгаа[2]-гаар улам нотлогдсоор байгаа бол түүний бие, сэтгэлийн бүрдэл, тэдгээрийн шүтэн барилдлагаа нь сэтгэлийн оюуны[3] онолын хүрээнд илэрсээр байна. Харин сурахын бие, сэтгэлийн бүрдэл, тэдгээрийн нэгсэл, шүтэн барилдлагаа нь сэтгэлийн биологоор илрэх болно. Сурах иймд бас л тогтолцоо юм (Бүдүүвч).

Эрүүл хүн л амжилттай суралцана. Хүн эрүүл байна гэдэг нь зөвхөн биологийн хувьд эрүүл байх төдий бус, харин тогтолцооныхоо хувьд эрүүл байна гэсэн үг юм. Тэгэхээр хүний эрүүл байдал нь бие, оюун, сэтгэлийн шүтэн барилдлагааны эрүүл нэгслээр хэмжигдэнэ. Бие эрүүл, оюун саруул, сэтгэл тунгалаг байх нь эрүүлийн тогтолцоот шинж юм. Энэ нь сурч аж төрөх, аж төрж сурах; cурч хөгжих, хөгжиж сурах[4] -ын зайлшгүй нөхцөл мөн.

Эрүүл хүнд сурах үйл бүх биеийн бүхэл мэдрэмжээр эхэлнэ. Энэ мэдрэмж нь нүд, хамар, чих, ам, арьс, тархи, билиг оюун[5] зэрэг хүний биеийн бүх эрхтэн, хэсгийн харах,  үнэрлэх, сонсох, хүрч мэдрэх[6], төсөөлөх, зөн барих[7], дээд түвшинд мэдрэх[8] зэрэг бүх мэдрэмжийн нэгсэл, нийлэмж байна. Эдгээрээс сэтгэл, бие; сэтгэл оюуны шүтэн барилдлагаанаас үүдэх зөн, дээд мэдрэмж нь сурахын анхдагч үйлийн хөтөч, чиглүүлэгч юм. Зөн, дээд мэдрэмжийн энэхүү хөтөч, чиглүүлэгч үүргийн мөн чанар, уг шалтгааныг  дөнгөж төрсөн хүүхдийн мөөмөө олохоор хийж буй үйлийнхтэй ижилсгэн зүйрлэж болно.

Сурахын эхэнд хийгдэх мэдрүүлэн бүхэллэг ухааруулах, ухааруулан бүхэллэг мэдрүүлэх үйлийн явцад сэтгэл хөдлөл бий болдог. Мөн бие, оюун, сэтгэлийн бүрдэл бүхий мэдрэмжээр мэдрэлийн эс, төв цочирно. Энэхүү цочролоос үүдсэн хэлбэлзэл[9] -ийн үр дагавар болж тэдгээрийн хооронд цахилгаан, химийн холболт[10] бий болно. Ийм холболтын дүнд мэдрэлийн эсүүдийн хооронд мэдээлэл дамжина, дүнд нь мэдрэлийн сүлжээ[11] бий болно. Энэ нь мэдэх, сурах үйлийн биологи мөн. Ийм биологи бүхий сүлжээ, холбоосын нийлэмж  нь шинээр сурч, мэдэж буй зүйлийн оюуны төсөөлөл, дүр[12] мөн. Сурах үйл явцын бүхэллэг мэдрэмж, төсөөллийнх нь үр болсон оюуны энэ дүр, төсөөлөл  мөн л биологитой. Шинэ зүйлийг сурах, мэдэхэд мэдрэлийн эс хийгээд төвүүдэд шинээр нэмж үүссэн тэрхүү холбоосын тоон хэмжээ, харьцааг тооцоолох замаар хэмжиж[13] болох тул сурахын оюун дүр, төсөөлөл мөн хэмжээстэй, хэмжүүртэй. Сурах нь иймд тархи хийгээд биед биологи бүхий шинэ бүрдлийг бий болгодог хүний гайхамшигт нэгэн үйл мөн. Ингэж бий болсон шинэ биологийг хүн бие, оюун, сэтгэлийн нэгслээр мэдэрч сэтгэл нь хөдөлдөг. Хүний энэ мэдрэмж, сэтгэлийн тэр хөдлөлийн мөн чанарыг эх хүн хэвлийдээ хүүхэд олсноо мэдрэхэд үүсэх сэтгэл хөдлөлийнхтэй ижилсгэн зүйрлэж болно. Сурах  ингэж баясал, цэнгэл болдог. Сэтгэл хөдлөлжсөн төсөөлөл, төсөөлчлөгдсөн сэтгэл хөдлөл  нь сурахын эхлэл, мэдлэг бат бэхжихийн эх үндэс мөн. Энэ нь оюунд бий болсон шинэ холболт, дүрийг хураангуйлан кодлох, утга оноохын эх үндэс болно.

Сурах үйл явцын дараагийн алхамд хүн шинээр сурсан зүйлийн оюуны дүр төсөөлөлд утга онооно; нэршүүлнэ; хураангуйлж кодлоно; бүртгэнэ; эрэмбэлж цэглэнэ. Үүний дунд шинээр сурсан зүйл хүртэгдэнэ[14], хэлэгдэнэ, сонсогдоно, уншигдана, бичигдэнэ, харагдана. Энэ шинжээрээ энэ шатанд сурсан зүйл нь хэмжигдэнэ, шалгагдана, үнэлэгдэнэ. Энэ шатанд хүн шинэ зүйл сурсан, мэдсэн эсэхээ харьцаж харуулах боломжтой, мөн өрөөлд түүний сурсан, мэдсэн эсэх нь бас ажиглагдана.  Сурах  үйлийн энэ хүртэлх үр нь мэдлэг мөн.

Сурах үйлийн явцын үр болох мэдлэгийн биологи нь эцэстээ мэдрэлийн эс, төвүүдийн холболт тул цочрол, хэлбэлзэл үгүйрэхэд холбоос амархан үгүйрнэ. Энэ нь мартахын биологи юм. Мартах нь иймд сурах үйл явцад тохиодог оюуны нэгэн үзэгдэл мөн. Сурах үйлийн өрнөлийг утга оноох түвшинд зогсоосны дараа хүний мэдэрсэн, төсөөлсөн, мэдсэн зүйл амархан мартагдана. Сурах мартах болох энэ үзэгдэл харамсалтай нь бодит амьдралд их түгээмэл байдаг. Үүнийг Монголчууд салан байвгайн дүрээр үлгэр болгон сануулсаар байдаг. Мэдсэний дараа мартагдсан зүйл, үйлийг дахин хийхэд хүн мэдрэмж, төсөөлөл, сэтгэлийн хөдлөлийн уг чанараас улбаалан анхныхаасаа, харин, түүнийг амархан мэдэрнэ, төсөөлнө, мэднэ. Үүнийг мэдлэг сэргээх гэж ярина.

Сурсан зүйл, мэдсэн мэдлэгээ “сураагүй, мэдээгүй юм шиг” болгохгүйн тулд мартахгүй байх хэрэгтэй. Мартахгүй байхын тул мартахын биологи, нөхцөл байдлыг биед үүсгэхгүй байх шаардлагатай. Үүний тулд сурсан зүйлийнхээ оюуны дүрийн биологи, холбоосыг идэвхитэй байлгах болдог. Түүний тулд сурах үйл явцыг давтан хийх, ижил төрлийн нөхцөлд сурах үйлийг эхнээс нь дахин гүйцэтгэнэ, хэрэглэнэ. Мөн урт хугацааны санамжид сурахын оюун дүрийн утгыг бэхэлж өгөхийн тулд сэтгэл,түүний хөдлөлтэй сурах үйл явцын шат бүрийн үйлийг холбоно. Ингэсний дүнд мэдлэг бататгадаг, бэхждэг. Энэ бүхний эцэст сурахын биологи нь хүний биеийн төрмөл хэсэг шиг болж, дүнд нь мэдлэг чадвар; чадвар дадал болж хувирна. Ийнхүү өрнөдөг сурах үйлийн үр нь эцэстээ хүний бүтэн хөгжил юм. Бүхэл сурахад бүтэн хөгжинө, бүтэн хөгжихөд бүхэл сурдагийн мөн чанар үүнд оршино.

Сурах нь гарт орсон өргөсийг авах лугаа хурдан өрнөх үйл биш, харин тасралтгүй, удаан, баясалтай, хөгжилтэй явагдах үйл явц мөн. Яст мэлхийнхтэй ижилсгэгдэн зүйрлэгдэх сурахын энэ мөн чанарыг эс таньсан, эс барьсан, эс баримталсан хүнд өөрийгөө сурч баясах, баясаж сурах, сурч боловсрох, хөгжиж сурах, сурч хөгжих үйлээс ангид авч үзэх хандлага ажиглагдана. Харин сурахыг өөрийнхөө үйл, ертөнцийн нэгэн салшгүй хэсэг болгосон хүн мэдэрнэ, баясана, мэднэ, эргэцүүлнэ, эргэлзэнэ, өөртөө итгэлтэй болно, өөрөө өөртөө сэтгэл хангалуун болж эцэстээ хөгжинө, хөгжилд хүрнэ. Сурах язгуур ухаан[15] ингэж хүний бүтэн хөгжил[16]-ийн урлаг болно.

Багшлах язгуур урлаг

Сурах үйлийн мөн чанарын язгуур дээрх шинжийг танин барьж, баримталснаар хүн бүр өөрөө өөрийнхөө багш байж сурч чадна. Бас өрөөлийн багш болж, түүнийг сурахад хөтөлж чадна. Үүний тулд тэр багшлах ухаан, багшлах урлагийг эзэмших хэрэгтэй.

Сурахын язгуур зүй тогтлын дагуу судлах, суралцах агуулгыг суралцагчийн хийх  үндсэн үйл, үйл ажиллагаа болгон хувиргах нь багшлах гэсэн үгийн язгуур утга, багшлах ажлын язгуур үйл, багшлах язгуур санаа, ухаан[17] юм. Багшлах язгуур ухаан багшийн уран үйлээр л урлаг болно. Энэ үед багшлах язгуур ухаан багшлах язгуур урлаг[18] болдог. Багшлах ухааныг багшлах урлаг болгодог тэр уран үйл нь агуулгын боловсруулалт, агуулгын дидактик хувиргалт[19], агуулгын дидактик инженерчлэл[20], агуулгын дахин бүтэцчилэл[21], агуулгын дидактикийн бүтэн шийдлийн нэгсэл, нийлэмж болох дидактик шийдэл, арга зүй, дидактикаар илэрнэ.

Сурахын язгуур мөн чанарын дагуу ерөнхий боловсролын математик, математикийн ерөнхий боловсролыг эзэмшихэд судалдаг академик агуулгыг хүүхдийн хийх үйл болгон хувиргах арга зүй, аргачлал[22]-ыг боловсруулж, МУБИС-ийн математикийн багш мэргэжлийн оюутнууд үздэг математикийн дидактик хичээлийн хүрээнд олон арван сэдвийн язгуур дидактикийг олон жилийн турш боловсруулж, ерөнхий боловсролын МОНГЕНИ сургуульд туршиж байна. Мөн тэдгээрийг МБУС-ийн Дидактикийн тэнхмийн Багшлах Урлаг сэтгүүлийн аргазүйн буланд хэвлүүлж мэргэжлийн бүлийн хүртээл болгон хэлэлцүүлж байна. Тэдгээрээс хуваахын язгуур дидактикийг дор жишээлэн оруулав.

Хуваахын Язгуур Дидактик

Хуваах нь багцлан авах гэдгийг хүүхдээр мэдрүүлж ухааруулах[23]-ын тулд хүүхдийг өөрсдийг нь багцлах үйлийг эзэд болгох дасгалд хийлгэдэг юм. Үүний тулд  хэд хэдэн хүүхдүүдийг сайн дураар нь самбарын өмнө гаргаж,  багт хуваах, тэр тусмаа ижил тооны гишүүдтэй баг хуваах үйл ажиллагааг гүйцэтгүүлдэг (Багцлалт үзүүлэнгийн нэгдүгээр алхмыг хар). Үзүүлэнд 10 хүүхдийг 3 гишүүнтэй багт хуваах үйл ажиллагааг хийлгэснийг дүрслэн үзүүлсэн байна.  Ингэхэд баг болоогүй нэг хүүхэд үлджээ.  Энэ үйл ажиллагааг ангийн бусад хүүхдийг оролцуулан заавал хийлгэдэг юм. Учир нь хуваах гэдэг багцлах, багцлан ялгах, авах гэсэн язгуур утга санааг мэдрүүлэн ухааруулах, ухааруулан мэдрүүлэх энэ алхмын дүнд хүүхдэд cэтгэл хөдлөлжсөн төсөөлөл, төсөөлчлөгдсөн сэтгэл хөдлөл бий болдог. Энэ нь сурахын гүн эхлэл, мэдлэг бат бэхжихийн эх үндэс байдаг.

Бүхэл биеэр мэдэрч ухаарсан, ухаарч мэдэрсний үр болох төсөөлөл[24] хүүхдэд бий болсон эсэхийг зургаар дүрслэх харуулах замаар таньдаг  (Багцлалт үзүүлэнгийн хоёрдугаар алхмыг хар). Энэ алхамд хүүхэд бүр өмнө биеэр хийж гүйцэтгэсэн багцлах, баг болгох үйл ажиллагаагаа дүрсжүүлэн зурж харуулна.  Үзүүлэнд нэг хүүхэд таван хошууг ашиглан дөрвөөр багцалсныг харуулсан бол нөгөө нь дөрвөлжин дүрсийг ашиглаж таваар багцалсныг харуулжээ. Багцлалтыг зурж дүрслэх, дүрслэн зурж буй хүүхдийн оюунд мэдрэлийн эсийн холболт, химийн урвалын дүнд дүр[25], төсөөлөл бий болсон байх юм. Энэ нь оюунд бий болсон шинэ холболт, дүрийг хураангуйлан кодлох, утга оноохын эх үндэс болдог.

Хуваах нь багцлах үйлдлээр мэдрэгдэж оюунд дүрслэгдэх тэр эгшинд тоог тоонд хуваахыг хураангуй код болох тэмдэгтээр, математик хэлээр илэрхийлж, тэрхүү код, илэрхийллийг нэршүүлнэ (Багцлалт үзүүлэнгийн гуравдугаар алхмыг хар). Энэ эгшинд  хүүхдийн биеэр мэдрэгдсэн, оюунд төсөөлөгдсөн тэр нэгэн зүйл шинэ нэр томьёо, шинэ ухагдахуун, шинэ дүрэм болгон хувирч богино хугацааны санамжид хадгалагддаг.

Сэтгэл хөдлөлтэй холбож, дахин дахин дуудан хэрэглэгдсэний дүнд тоог тоонд хуваах (оронгоос үл хамаарах) шинэ мэдлэг, чадвар нь эцэстээ урт хугацааны санамжид бууж,  мартах, будилахын айдасгүй болж хүүхдэд төрөлхийн юм шиг, өөрийнх юм шиг болсон байдаг. Энэ эгшинд биеэр үйлдэгдсэн, оюунд төсөөлөгдөн кодлогдсон, дахин дахин дуудагдан хэрэглэгдсэн тэр шинэ зүйл бэхжсэн, бататгагдсан мэдлэг, чадвар, дадал болсон байх юм.

Сурах нь биед биологи бүхий шинэ бүрдлийг бий болгодог хүний гайхамшигт нэгэн үйл юм. Ингэж бий болсон шинэ биологийг хүн бие, оюун, сэтгэлийн нэгслээр мэдэрч сэтгэл нь хөдөлдөг. Тэр эгшинд сурах баясал, цэнгэл болно. Энэ баясал, цэнгэл хүнийг эргэцүүлэлд хөтөлнө. Энэ үед сурах ухаарал болдог. Энэ ухаарал бас заримдаа алдаатай байх нь бий. Энэ үед сурах эргэлзээ байдаг. Эргэлзээг арилгахын тулд сурах үйлийн өрнөлийг эхнээс давтана, магадлана. Үйлийн энэ эргэлтэд сурах давтлага, дадлагажилт болно. Бас мэдлэг чадвар; чадвар дадалд хувирна. Хүн өөртөө итгэлтэй, үйлдээ сэтгэл хангалуун байна. Сурах үйлийн ийм өрнөлтийн дүнд хүн бие, сэтгэл, оюуны хувьд хөг орж бүтэн хөгжинө. Энэ утга нь чухамдаа сурах, хөгжихийн мөн чанарын язгуур  юм. Бас сурахын язгуур ухаан мөн. Сурахын язгуур зүй тогтолтой уялдуулан судлах агуулгыг суралцагчийн хийх үндсэн үйл, үйл ажиллагаа болгон хувиргах нь, тэгэхээр, багшлах гэсэн энэ үгийн язгуур утга; багшлах ажлын язгуур үйл, багшлах урлагийн язгуур ур, багшлах ухааны язгуур үндэс мөн.

---

[1] spirit

[2] neurоscience

[3] emotional intelligence

[4] хөг орох, хэм орох.  Ж.Баярсайхан, Ц.Лувсандорж, Хүн хөгжим, “Тэнгэрлэг үсэг ХХК, Xpress хэвлэх үйлдвэр , 2015, х112

[5] wisdom

[6] touch

[7] intuition

[8] metacognition

[9] electro-chemical pulse called an action potential (or nerve impulse)

[10] electro-chemical interactions

[11] neuron networks with synaptic connections

[12] image

[13] new foundation for representation in cognitive and brain science

[14] perceiving, perception

[15] anthropological theory of learning

[16] Ц.Лувсандорж, Бүхэл хүний бүтэн хөгжил боловсролын ирээдүй, Багшлах урлаг сэтгүүл, 2015/2, х 6-9

[17]  anthropological theory of teaching

[18] teaching art representing  anthropological theories of  learning and teaching

[19] didactic transformation

[20] didactic engineering

[21] didactic restructuring

[22] Ц.Лувсандорж, Сэдвийн дидактикийн бүтэн шийдлийн нэгэн аргачлал, “Математик, байгалийн ухааны дидактикийн тулгамдсан асуудал, шийдэл, арга зам эрдэм шинжилгээний хурлын эмхэтгэл, хуудас 8-15, 2015, УБ

[23] emotional intelligence

[24] representation

[25] image, mapping